Beeld: Jan Victors, Ruth uit haar trouw aan Naomi, 1653, olie op doek, 108.6 by 137.2 cm, Sotheby’s (bron: archief)
Tekst: Aart van Bruggen
Het woord ‘vriend’ komt in de Bijbel vaak voor. Uit diverse teksten blijkt het belang dat aan een goede vriendschap wordt gehecht. Vriendschappen die worden gekenmerkt door trouw, het elkaar bijstaan in nood én door het aanspreken op elkaars woorden en gedrag. Over vriendschap in de bijbel en in de kunst.
‘Er is geen grotere liefde dan je leven te geven voor je vrienden’ (Johannes.15:13). De schrijver van het Johannesevangelie legt de lat hoog. Voor vriendschap breng je het ultieme offer. Deze tekst staat niet op zichzelf. In de hele Bijbel wordt vriendschap hoog aangeslagen. Een snelle zoekactie in de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV) levert 177 resultaten op met teksten waarin het woord ‘vriend’ voorkomt. Geen slechte score als je deze vergelijkt met de 245 keer dat de term ‘liefde’ wordt vermeld. Aan enkele vriendschappen wordt uitgebreider aandacht besteed. In het Eerste of Oude Testament zijn dat de vriendschappen tussen David en Jonathan, tussen Naomi en Ruth en tussen Job en zijn vrienden. In het Nieuwe Testament gaat het vooral om de vriendschappen van Jezus. Johannes de Doper was naast een familielid ook goed bevriend met Jezus. Over de apostel Johannes en de zussen Marta, Maria en hun broer Lazarus wordt gezegd dat zij mensen waren waar Jezus een bijzondere liefde voor voelde. Al deze vriendschappen zijn vanaf het vroege christendom door kunstenaars in beeld gebracht. Enkele van die verbeeldingen worden in dit artikel nader belicht.
David en Jonathan
‘Vriendschap op het eerste gezicht’ zou je het kunnen noemen. Toen Jonathan, zoon van koning Saul, David voor het eerst ontmoette vatte hij ‘een innige vriendschap voor hem op’ (1 Sam:18). Vanaf dat moment gingen de beide mannen voor elkaar door het vuur. Door Davids huwelijk met Sauls jongere dochter Michal ontstond tevens een familieband. Sommigen hebben in de hechte band tussen David en Jonathan meer dan een vriendschap gezien. Bij het lezen van Davids reactie op het overlijden van Jonathan is dat enigszins voor te stellen: ‘jouw liefde was mij dierbaar, meer dan die van vrouwen’. Toch is er in de Bijbel geen aanwijzing dat tussen beide mannen meer gaande was dan een ‘bromance’, een hedendaagse term voor een innige, niet–amoureuze relatie tussen twee mannen. Diverse kunstenaars hebben de bijzondere vriendschap van David en Jonathan treffend in beeld gebracht. De tekening van Ferdinand Bol (1616 – 1680) is daarvan een mooi voorbeeld.
Job en zijn vrienden
Als Job alles zou verliezen zou hij volgens Satan God vervloeken in plaats van Hem eer bewijzen. God eren is immers gemakkelijk als je alleen voorspoed in je leven kent. Het pakt anders uit. Ondanks alle tegenslag maakt Job aan God geen enkel verwijt. De boodschap van Jobs beproeving en volharding is eeuwenlang via kunstwerken overgebracht. Jobs ellendige situatie is daarbij op niet mis te verstane wijze weergegeven. Bijna naakt en overdekt met zweren zien we hem zitten op een mestvaalt. In veel gevallen worden ook zijn drie vrienden, Elifaz, Bildad en Sofar, afgebeeld die volgens het Bijbelboek uitgebreid met hem in discussie gaan. De Britse kunstenaar William Blake (1757 – 1827) maakte bij het boek Job een serie indringende tekeningen. Hij beeldt Jobs vrienden uit terwijl zij met hun vermanende vinger naar hem wijzen. Hun vriend moet wel een zondig leven hebben geleid dat God hem zo straft, zo redeneren ze.
Ruth en Naomi
Na het overlijden van haar man en beide zonen wil Naomi terugkeren naar haar oorspronkelijke woonplaats Bethlehem in Juda. Vanwege een hongersnood was ze jaren eerder met haar gezin naar Moab vertrokken. Haar zonen trouwden er met Moabitische vrouwen. Ondanks aandringen van haar schoonmoeder wil Ruth Naomi niet in de steek laten. Jan Victors (1619 – 1676) heeft dit moment van discussie met bijpassende handgebaren en gezichtsuitdrukkingen van beide vrouwen prachtig weten te vangen. Links is in de verte nog net een vage gestalte te onderscheiden. Het is Orpa, Naomi’s andere schoondochter die voor haar familie en geboortegrond heeft gekozen.
De apostel die Jezus liefhad
In het Johannesevangelie is geschreven over ‘de leerling van wie Jezus veel hield’ (Joh.13:23). Al vroeg in de christelijke traditie is aangenomen dat met deze leerling Johannes, de zoon van Zebedeüs, wordt bedoeld. De omschrijving van Johannes als ‘geliefde leerling’ heeft geleid tot een stroom kunstwerken waarin de discipel een prominente plaats inneemt. Daarin kunnen drie hoofdcategorieën worden onderscheiden. In de eerste plaats zijn dat afbeeldingen van het laatste avondmaal met Johannes aan Jezus’ zijde. Als enige baardloze van het gezelschap is hij gemakkelijk te herkennen. Volgens oudere vertalingen zat Johannes ‘in de schoot van Jezus’ of lag hij aan diens ‘boezem’. Die beschrijving is door kunstenaars soms vrij letterlijk opgevat. Zij hebben een Johannes afgebeeld die zich tegen Jezus’ borst heeft gevleid, een enkele keer met gesloten ogen.
In de latere middeleeuwen is een type kunstwerk ontstaan waarin de beide mannen eveneens dicht tegen elkaar zitten: de ‘Christus-Johannes-Gruppe’. Het hoofd van Johannes rust op Jezus’ borst en zijn rechterhand ligt in die van zijn meester. Jezus heeft zijn linkerhand beschermend op de schouder van de discipel gelegd. Zoals de naam doet vermoeden was de ‘Gruppe’ vooral populair bij onze oosterburen. De meeste van de uit hout gesneden beelden zijn gemaakt voor vrouwenkloosters in het zuidwesten van Duitsland. De sculptuur is niet zomaar een onderdeel dat uit de avondmaalsscène is gelicht. De discipel met de verfijnde, niet zelden vrouwelijke trekken is de verpersoonlijking van een liefhebbende, toegewijde ziel. Met zijn hoofd tegen het Heilig Hart van Christus lijkt hij in directe verbinding te staan met God. In een tijd en omgeving waarin mystiek een belangrijke rol speelde konden de kloosterzusters zich goed met een dergelijk beeld identificeren.
De derde categorie kunstwerken waarin Johannes voorkomt zijn scènes rond de kruisiging. Meestal zien we de trouwe discipel samen met Maria, de moeder van Jezus. Ook Maria Magdalena is vaak in deze scènes aanwezig. Geknield in haar rijk bewerkte, rode gewaad omarmt zij net onder Jezus voeten het kruis. Soms wordt Maria Klopas, de ‘derde Maria’, toegevoegd zoals in de beroemde kruisafname van de Vlaamse schilder Rogier van der Weyden (ca.1400-1464). Dat vooral Johannes en Jezus’ moeder bij het kruis zijn afgebeeld heeft mogelijk te maken met de woorden waarmee hij hen aan elkaar toevertrouwt. ‘Dit is je zoon’ zegt hij tegen Maria en tegen Johannes: ‘dit is je moeder’ (Joh.19:26). Uit die woorden blijkt dat Jezus Johannes niet minder dan als zijn eigen broer beschouwde.
Nicolaikerkganger Aart van Bruggen is kunsthistoricus. Dit artikel staat ook in het themanummer ‘Vriendschap’ dat verscheen in januari 2022.
