31 jan 2023 | Kunst, Nieuws

Penningen ter ere van de Domkerk

Geschreven door Redactie

Afronding restauratie Domkerk (2017-2022) gevierd met symposium.

Tekst: Theo Kralt – Beeld: Da van Daalen (penningen) – Foto’s: Wim van der Ende (symposium).

De restauratie van de Domkerk is af! Daarom organiseerde de Stichting Vrienden van de Domkerk en het Citypastoraat Domkerk een symposium. Burgemeester Sharon Dijksma kreeg een speciaal ontworpen penningenset aangeboden met de geschiedenis van de Domkerk als onderwerp.

Symposium 4 nov. 2022 ter afsluiting van de restauratie van de Domkerk. Burgemeester Sharon Dijksma reikt de stadspenning, een zelden uitgereikte onderscheiding, voor zijn verdiensten uit aan Theo Kralt. Foto © wim van der ende

.

Eerst over de geschiedenis. In 695 kreeg de Engelse zendeling Willibrord het voormalige Romeinse castellum toegewezen om, samen met Bonifatius, het gebied ten noorden van de Rijn te bekeren tot het christendom. Hij herbouwde een vervallen kerkje en wijdde dat aan Sint-Maarten. Rond het jaar 1000 stonden er op de bisschoppelijke burcht een drietal kerken, de Dom van Balderik uit de tiende eeuw, de Heilige Kruiskapel en de achtste-eeuwse Salvatorkerk. In 1017 verwoestte een brand de Dom van Balderik. In korte tijd bouwde men vervolgens een grote Romaanse kathedraal, de Dom van Adelbold, gewijd in 1023. Dit was de directe voorganger van de huidige Domkerk, waarvan in 1254 werd de eerste steen werd gelegd. De Dom verrees als het ware vanuit de Romaanse kathedraal. Tijdgenoten zoals Geert Grote (1340 – 1384), de grondlegger van de moderne devotie, zagen het werk vorderen. Hij schreef er kritisch over: “Tegen overbodige bouwwerken en onjuiste bepalingen, vooral tegen de Utrechtse toren.” Zijn kritiek was niet erg effectief: in 1517 werd de Domkerk afgebouwd en in 1521 de Domtoren. Wegens geldgebrek was de bouw eerder gestaakt. Niet onmogelijk is dat op het middenschip dat als laatste werd gebouwd, werd bezuinigd.

Domkerk 13e eeuw – een van vijf penningen ontworpen door Da van Daalen t.g.v. de restauratie van de Domkerk. Beeld © Da van Daalen

.

Nieuwere geschiedenis

Zeven jaar later in 1528 vond in de Kapittelzaal van de Dom, nu ook wel de Uniezaal genoemd, de plechtige overdracht plaats van de wereldlijke macht van de bisschop aan Keizer Karel V (1500 – 1558). In 1579 werd in dezelfde zaal de Unie van Utrecht ondertekend, de grondslag van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. In 1580 ging de Domkerk definitief in protestantse handen over. De geschiedenis van de Domkerk is nauw verbonden met die van ons land en dat zou zo blijven. In 1674 verwoestte een windhoos het middenschip van de Domkerk. En keizer Napoleon nationaliseerde in 1811 de Domtoren – zoals bijna alle torens in Nederland – voor het installeren van de optische telegraaf.

Storm 1674 – een van vijf penningen ontworpen door Da van Daalen t.g.v. de restauratie van de Domkerk. Beeld © Da van Daalen

.

Eerdere restauraties

Restauratiearchitect Gijsbert van Hoogevest ging uitgebreid in op eerdere restauraties. In de negentiende eeuw werd onder leiding van architect W.J. Kamperdijk Bentheimer zandsteen aangekocht voor herstel van natuursteen. Hij bracht twaalf kruisbloemen en veertig canthogels in terracotta aan. Victor de Stuers, de grondlegger van de Nederlandse monumentenzorg, en Pierre Cuypers kwamen op bezoek. Zij gruwden van de nieuw aangebrachte terracotta elementen. De werkzaamheden van Kamperdijk werden beëindigd maar zij maakten de bestreden terracotta delen niet ongedaan. Architect F.J. Nieuwenhuis restaureerde onder andere het koor met Udelfanger zandsteen. Hij moest zijn werkzaamheden in 1892 staken door gebrek aan subsidiëring en wegens ontmoediging door het Rijk.

Na de Eerste Wereldoorlog was minister J.Th. de Visser van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen de motor achter de restauratie uitgevoerd door Prof.dr.ir. D.F. Slothouwer in 1921 – 1938. Tijdens deze restauratie moderniseerden Willem Penaat en Oswald Wenckebach het interieur. Daarnaast werden in 1926 en 1936 de grote ramen van Richard Nicolaüs Roland Holst in het Zuider- en Noordertransept en in het hoogkoor gerealiseerd. De economische crisis maakte een eind aan de restauratie van het exterieur.

Kerkramen van R.H. Roland Holst 1926 + 1936 – een van vijf penningen ontworpen door Da van Daalen t.g.v. de restauratie van de Domkerk. Beeld © Da van Daalen

.

In de periode 1968-1988 werd onder leiding van ir. T. van Hoogevest het exterieur van de Domkerk grondig hersteld. Dit gebeurde in het kader van het grootste restauratieproject van Nederland: ‘Vijf kerken herleven’. Hierbij ging het om de Jacobikerk, de Nicolaïkerk, de Janskerk, de Buurkerk en als laatste de Domkerk. De natuursteen werd grondig nagezien en waar nodig vervangen door Peperino Duro natuursteen voorzien van het jaartal van de restauratie. De kerk, die er van buiten uitzag als een kaalgeplukte vogel, werd aan de hand van historisch beeldmateriaal gecompleteerd met verdwenen of aangetaste balustrades, pinakels en streefpijlerbekroningen. Ook herstelde men waar nodig de terracotta onderdelen. De nieuwe bronzen deuren voor de Open Dom van Theo van de Vathorst vormden in 1988 het slotstuk van deze restauratie.

Bätz orgel 1831 – een van vijf penningen ontworpen door Da van Daalen t.g.v. de restauratie van de Domkerk. Beeld © Da van Daalen

.

Restauratie 2017-2022

Aan de hand van een serie penningen, verschenen in de afgelopen 125 jaar, behandelde Theo Kralt, voorzitter van de commissie Restauratie en Fondsenwerving, de recente geschiedenis van de Domkerk op dit gebied. Na het gereedkomen van de restauratie in 1988 vormden de provincie Utrecht, de gemeente Utrecht en de Protestantse Gemeente Utrecht (PGU) een Kapitaal Groot Onderhoud (KGO) om met de renteopbrengsten het niet-subsidiabele deel van het Groot Onderhoud te kunnen verrichten. Ca. 15 jaar later lukte het ook om het KGO met behulp van alle partijen te verdubbelen. Door het ineenzakken van de rente van 4-5 % naar 0 en het stopzetten van de onderhoudsregelingen door staatssecretaris Halbe Zijlstra in 2010 moet het uitvoeren van groot onderhoud worden stopgezet. Mede hierdoor werd een nieuwe restauratie nodig.

.

In 2014 bekostigde de particuliere actie Draag de Dom I de restauratie van een luchtboog. In 2015 werd met behulp van een hoogwerker een algehele inventarisatie van het hele muurwerk en alle daken verricht. De conclusie was dat opnieuw een restauratie nodig was. De Domkerk is constructief in goede staat maar het exterieur heeft permanente aandacht nodig. In de jaren 2017 – 2022 konden circa vijf miljoen euro kostend Groot Onderhoud en Restauratie uitgevoerd worden dankzij bijdragen van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, twee Erfgoedparels van de provincie Utrecht, een belangrijke bijdrage van de gemeente Utrecht en de grote bijdragen van de crowdfundingactie Draag de Dom II en de bijdragen van 20 vooraanstaande culturele fondsen. Het ging dit keer om het vervangen van natuursteen wegens corrosie van ijzerwerk (doken en krammen), het vervangen van natuursteen wegens corrosie van het middeleeuwse ijzer van de brugstaven van het raam in het noordertransept en het vervangen van kunststenen kanthogels door natuursteenvarianten en voegwerk.

Kralt beëindigde zijn betoog met de toezegging, zich te gaan inzetten voor de afsluitende restauratie van de Domkerk, voorzien voor 2024-2030.

Kort filmpje: Terugblik op symposium in de Domkerk, 4 november 2022 (duur 5 min. 30 sec.)

Penningenserie

De voltooiing van de Restauratie 2017 – 2022 was de aanleiding voor het bestuur van de Domkerk en de Stichting Vrienden van de Domkerk om een penningopdracht te geven aan kunstenares Da van Daalen (Amsterdam, 1956). Het resulteerde in een penningenserie met als onderwerp de geschiedenis van de Domkerk. De eenmalige kosten voor het ontwerpen en de productie van de prototypen zijn mogelijk gemaakt door het Prins Bernhard Cultuurfonds, de Ridderschap van Utrecht en de Stichting Fonds A.H. Martens van Sevenhoven.

De vijf penningen hebben een doorsnede van 10 centimeter en een dikte van 6 millimeter en bestaan uit drie gelaserde plaatjes van messing en plexiglas. De onderwerpen zijn: Het begin (penning 1), Stormen (penning 2), Kerkorgels (penning 3), Interieur (penning 4) en Restauratie (penning 5). Burgemeester Sharon Dijksma kreeg uit handen van Theo Kralt een set uitgereikt en Frans Ritmeester, directeur van de Protestantse Gemeente Utrecht (PGU), ontving de Restauratiepenning. Kralt werd vervolgens door de burgemeester verrast met de Speld van de Stad Utrecht voor zijn werk voor de rijksmonumentale binnenstadskerken.

In het voorjaar van 2023 zal een expositie over de penningen gehouden worden in Museum Beelden aan Zee in Den Haag/Scheveningen.

.

Titelfoto: Restauratie Domkerk 2017-2022 – een van vijf penningen ontworpen door Da van Daalen t.g.v. de restauratie van de Domkerk. Beeld © Da van Daalen

Gerelateerde verhalen

Meer

Warme Wintervieringen in Tuindorp

Niet oecumenisch, wél gezamenlijk. Wat begonnen is als een mogelijkheid om energie te besparen op koude zondagen is uitgelopen op een verdere inhoudelijke samenwerking Paulus- en Tuindorpkerk. Op 21 en 28 januari en op 11 en 18 februari 2024 gaan de wijkgemeente en de...

Lees meer
Volg ons

Volg de PUP-nieuwsbrief

Wil je op de hoogte blijven van alle updates van PUP? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief.

Volg ons