Een zoektocht naar verhalen die verhelderen, richting wijzen en verbinden
Voor mijn dierbare vakgenoot Barbara de Kort:
veertig jaar lang een bevlogen verteller van inspirerende verhalen over samen leren en vernieuwen in het HBO opleidingsonderwijs
(1980-2020)
Het verlangen naar zin
Nog niet zo lang geleden werd Hans Alma bijzonder hoogleraar Religieus Humanisme en Compassie aan de VU. Zij ziet haar leeropdracht in de context van de wereldwijde opgaven van deze tijd, vooral in het kader van de ecologische crisis. Bij ‘religieus humanisme’ denkt Alma aan het zoeken naar nieuwe manieren om met elkaar en met de rest van de wereld om te leren gaan. Zij is vooral gefocust op het scheppen van nieuwe vormen van partnerschap en verbondenheid; sociaal met andere mensen en groepen; cultureel met nieuwe vormen van expressie die groepen en culturen verbinden; en ecologisch over hoe wij op een veel zorgvuldiger en aandachtiger wijze met ons leefmilieu om leren gaan. Aan die vragen besteedt zij veel aandacht in haar laatste boek Het verlangen naar zin. De zoektocht naar resonantie in de wereld. In dat boek is zij gefascineerd geraakt door het aloude verhaal uit de Soefi mystiek van de dertig vogels, de Si Murgh. Zij hoorde het in een voorstelling van de Belgisch-Iraanse actrice en theatermaakster Sachli Gholamalizad, die het gehoord en geleerd had van haar moeder. Dat verhaal heb ik leren kennen uit de mond van de Nederlands-Iraanse kunstenaar Nosrat Mansouri Gilani. Twee jaar geleden – februari 2018- was er een tentoonstelling van hem in de Tuindorpkerk in Utrecht, met bijzondere kunstige installaties waarop veel kleurige vogels voorkwamen.
In een vesper die we op een zondagnamiddag organiseerden rond zijn werk vertelde Nosrat het verhaal van de Si Murgh, gebaseerd op het gedicht De samenspraak van de vogels van de Perzische dichter Farid al-Din Attar (1119-1233). Dit verhaal heeft veel kunstenaars, denkers en religieuze mensen geïnspireerd, zowel in de islamitische, de joodse, de christelijke als de humanistische traditie. Waarom? Ik vermoed omdat dit verhaal gaat over het menselijk verlangen naar en de ervaring van zin, bezieling en verbondenheid.
Het verhaal van de Si Murgh
Het verhaal gaat: Alle vogels komen bij elkaar om op zoek te gaan naar een leider, een koning. Dat zoeken levert aanvankelijk niets op. Het is de hop die de andere vogels aan het verstand brengt, dat zij wel degelijk een leider hebben, die hen zeer nabij is ook al zijn zij ver weg van hem. Het gaat om de Si Murgh, die van zijn bestaan laat weten door af en toe een veer neer te laten dwarrelen. De vogels zijn opgewonden en willen hun vorst gaan bezoeken. De hop maakt hen duidelijk dat de weg lang en gevaarlijk is, en er haken steeds meer vogels af. De eend wil niet uit het water komen, de valk wil bij zijn menselijke meester blijven, de kwikstaart voelt zich te zwak en de pauw wil zijn verlangen naar een aards paradijs niet opgeven.
De hop vindt uiteindelijk toch een grote groep vogels bereid de tocht te ondernemen. Hun reis voert door zeven valleien met allemaal verleidingen, uitdagingen en risico’s. Achtereenvolgens de vallei van het zoeken, van de liefde, van het mystieke inzicht, van de onthechting, van de eenwording, van de verbijstering en van de ontbering & en de algehele vernietiging. Sommige vogels keren terug of raken verdwaald, andere vogels sterven. De hop moet de resterende vogels steeds blijven overtuigen en aanmoedigen. Hongerig, kaal en verzwakt komen uiteindelijk dertig vogels aan bij de berg waar de Si Murgh zijn paleis heeft. Ze worden binnengelaten maar treffen niemand aan. Ze vliegen verdwaasd door zalen en galerijen. Zij vinden uiteindelijk een binnentuin met een groot meer. Er is nog steeds niemand te zien. Als ze over het water vliegen en de waterspiegel hen weerspiegelt, doemt uit die gestalte van dertig vogels één gestalte op, de Si Murgh. Uit de eenheid die zij vormen, licht deze gestalte op. Zij zijn de Si Murgh samen, niet in hun afzonderlijke weerkaatsing, maar in het grote geheel waarvan zij deel uitmaken.
Ervaringswijsheid
Dit verhaal, doorverteld van generatie op generatie, behoort tot de zogenaamde Soefi poëzie, voortkomend uit de mystieke stroming in de spirituele traditie van de islam. Een traditie waartoe naast Attar ook grote Perzische dichters als Rumi, Omar Khayam en Hafiz behoren. Dit krachtige bronverhaal bevat inzichten en wijsheid die ook in de joodse, de christelijke, boeddhistische, hindoeïstische en humanistische tradities te onderkennen zijn. Het verhaal van de Si Murgh vertolkt het verlangen naar en de ervaring van iets wat groter is dan de vogels afzonderlijk, terwijl datzelfde geheel buiten hen om niet zou kunnen bestaan. Uit deze bijzondere ervaring van de vogels, samen meer te zijn dan alle dertig afzonderlijk, kan iets nieuws geboren worden. Iets wat de levensreis zin- en waardevol maakt. Wij moderne mensen, onderkennen deze ervaring ook af en toe in ons hectische bestaan, betrokken als we zijn in netwerken en sociale verbanden. In het grotere geheel dat jij af en toe in je school, je organisatie, je leefgroep of je vriendengroep ervaart en mede vormgeeft, kan een resonantie ontstaan, een weerklank, die maakt dat je je meer aangesproken en betrokken voelt bij het geheel.
Een levend netwerk
Hans Alma stelt dat je die weerklank, die dragende zin van wat mensen in een levend netwerk samen doen en zijn, ‘goddelijk’ kunt noemen. Onder voorwaarde weliswaar, dat je dat grotere geheel waar je van uitmaakt als ‘ander’ kunt ervaren, als een zelfstandige geestkracht of spiritualiteit, die jouw doen en laten heilzaam onderbreekt. Die weerklank is een ander persoon met een eigen stem, die jou kan aanspreken en je uitnodigen in beweging te komen. God of het goddelijke verschijnt dan als een ander die in dialoog wil treden met jou, net zo als jij met jezelf een dialoog kunt voeren over wezenlijke vragen of dat je een dialoog aangaat met anderen in je leefomgeving of op je werk.
Religieuze verhalen en rituelen uit verschillende tradities kunnen helpen fundamentele menselijke ervaringen van vreugde en verdriet, lijden en bevrijding in een ruimer perspectief te leren ervaren en verstaan. Daarmee kunnen moderne mensen hun eigen voorstellingen van wat een goed leven is toetsen aan levenswijsheid van vorige generaties. Volgens religiewetenschapster Elaine Pagels en filosofe en schrijfster Iris Murdoch kan een aandachtige en volhardende omgang met kunst, religieuze bronverhalen, poëzie, muziek, drama en dans, ware wetenschap een blijvende resonantie in onze eigen ziel en in die van de gemeenschap – beschouwd als een levend netwerk- teweegbrengen. In haar bezinning op wat ‘geloven’ zou kunnen zijn, zegt Hans Alma: ‘geloven’ maakt de fragmentarische feiten van deze wereld tot iets waar je belang aan kunt hechten en waar je je keuzes op durft te baseren. ‘Geloven betekent ons leven in een zinvol verband plaatsen, alsof we deel hebben aan een groter geheel.’
Zij komt in dit boek verschillende malen terug op het verhaal van de Si Murgh. Voor haar is dit verhaal een vrucht van ervaringskennis; het heeft een gevoelswaarde die haar vertrouwen in een zinvol bestaan versterkt. Alma ervaart in haar dagelijks handelen dat ze soms de aansluiting mist en in situaties verzeild raakt waarin onbegrip de overhand lijkt te hebben. Daarnaast ervaart zij ook diepe verbondenheid soms in ontmoetingen waarin mensen zich samen bezinnen op levensvragen. Die ervaringen zijn zowel in vriendschapsrelaties als werkrelaties herkenbaar. Deze diepe verbondenheid is weliswaar geheimzinnig maar heeft als effect dat die haar boven zichzelf uittilt en bewerkt dat wat zij doet als zinvol en waardevol beleven kan.
Hoop
Is het toeval dat de naam van de spirituele gids in het verhaal van de Si Murgh zowel in het Nederlands (hop) als in het Engels (hoopoe) zo weinig verschilt van het woord hoop (hope)? De hop houdt de hoop van de vogels op een ontmoeting met de Si Morgh levend. Die hoop is realistisch wat de gevaren betreft van de zoektocht en de zwakheden van de vogels. Hij ziet echter ook wat in de gegeven omstandigheden mogelijk is: hoop geeft hen allemaal de moed daadwerkelijk op reis te gaan.
Het laatste boek van de theoloog Niek Schuman gaat over hoop, en hij noemt die met de woorden van de dichteres Emily Dickinson ‘Dat ding met veertjes dat neerstrijkt in de ziel.’ Aanleiding voor zijn boek was de vraag: ‘Komt het ooit nog goed met deze wereld? Zijn antwoord was: ‘Natuurlijk niet-hopelijk wel’. Hoop is volgens hem de drijvende kracht achter vernieuwend en moedig handelen met een ongewisse uitkomst. Schuman brengt hoop in verbinding met uithoudingsvermogen en vindingrijkheid om over horizon en de grenzen van het heden het uitzicht te behouden. Hij ziet een direct verband met de kracht van verbeelding die geen meetbare realiteit produceert maar wel toekomst kan openen. De verbeelding is speels en dwars. Zij schenkt ons een perspectief, bijvoorbeeld in de installaties met kleurrijke vogels van Nosrat Mansouri Gilani. Zijn kunstwerken kunnen gedeeld worden met anderen die er ook kracht uit kunnen putten om tot vernieuwend handelen te komen. Gelukkig vinden mensen binnen en buiten religieuze, culturele en educatieve gemeenschappen, steeds opnieuw moed en kracht om transformatie na te streven. Om dan onderweg af en toe tot hun verrassing te ontdekken dat zij samen één geheel vormen bestaande uit vele dragende onderdelen. Een groter geheel dat kwetsbaar is én krachtig; dat hen draagt en een toekomst opent.
Andere waarden
Soms lijkt het wel of we over de toekomst van de wereld alleen nog maar in doemscenario’s kunnen denken en schrijven. Tegelijk lijken we als samenleving op dit moment onmachtig om noodzakelijke en urgente veranderingen in gang te zetten. Rijksbouwmeester Floris Alkemade merkt in zijn boek De toekomst van Nederland, de kunst van richting te veranderen, op hoe op diverse maatschappelijke terreinen mensen op zoek zijn naar een eigen rol en verantwoordelijkheid ten aanzien van deze uitdaging. Er is in zijn ogen niet alleen sprake van dreiging, ontkenning, berusting en verwarring, maar ook van een groeiend bewustzijn hoe alles met elkaar verweven is, als ook van een besef dat er hoognodig andere keuzes gemaakt dienen te worden. We staan op een keerpunt in de geschiedenis, leven in een tijd waarin we ons schoksgewijs ervan bewust worden dat een beslissende wending aan de toekomst van ons land gewenst is, als we maar echt zouden willen en durven. Hij onderkent een groeiend verlangen in culturele en sociale gemeenschappen om de samenleving diepgaand te hervormen op basis van een heel ander waardenstelsel. Een wil om samen te werken vanuit waarden die onze verbondenheid met elkaar, met ons leefmilieu en met de geschiedenis belichamen en uitdrukken. De sleutelwoorden in dit ondergronds verlangen zijn hoop, nieuwsgierigheid en verbeeldingskracht. Zijn essay bestaat uit drie delen: deel 1 Verhalen; deel 2: Beweging en deel 3: De missing link.
Verhalen
Door versnelde klimaatontwrichting, zeespiegelstijging, een reductie van de biodiversiteit en een toenemende sociale ongelijkheid, lijkt de toekomst bepaald te worden door ontwikkelingen waar mensen niet langer grip op lijken te hebben. De vragen die op ons af komen groeien boven ons hoofd en de gevolgen van al deze gebeurtenissen zijn te onvoorspelbaar. Het verstandigste wat we kunnen doen volgens Alkemade is de collectieve verbeeldingskracht en bestuurskracht aanwakkeren die er van oudsher in Nederland aanwezig is, en die nu in te zetten voor goed doordachte aanpassingen als antwoord op de op ons af komende uitdagingen. De vragen zijn urgent, de tijd is kort en we zullen uit eigenbelang de harde werkelijkheid van de wereldwijde crisis (really looking – Iris Murdoch) onder ogen moeten zien. En dat vraagt een geheel andere afweging van waarden en een nieuwe manier van denken en vertellen. Het vermogen om achterhaalde zekerheden en denkbeelden opzij te schuiven en meer twijfel toe te laten dient gestimuleerd te worden in alle vormen van onderwijs en vorming, evenals het aanjagen van verwondering en verbeelding. De achterliggende vraag is volgens de rijksbouwmeester: zijn we sterk genoeg om in onze eigen tijd, in het hier en nu te leven vanuit een werkzame en effectieve verbeeldingskracht. Een nostalgisch verlangen naar het verleden gaat ons niet redden. De evolutie kent maar een richting …en die is naar voren. Maar een al te idealistisch dromen van een mooie toekomst vervreemdt ons eveneens van het heden. Verbeeldingskracht kan volgens Alkemade de inertie in de samenleving op alle fronten doorbreken. Werkzame verbeelding heeft het vermogen in chaotische omstandigheden samenhang en structuur te scheppen. Een goed ontworpen beeld kan een onweerstaanbaar verlangen naar verandering oproepen, en ondergronds een nieuwe beweging in gang zetten.
Metamorfose
De auteur beschrijft in een aantal paragrafen in zijn essay de verstoring van evenwichten in alle vier de elementen aarde, water, lucht en vuur. Alle vier hebben zij door menselijk destructief handelen de vorm van een reële bedreiging aangenomen. In analogie met de stoffelijk elementen is er ook sprake van een ontwrichting in de vier maatschappelijke gebieden die volgens Alkemade corresponderen met één van deze elementen. Het individu, de burger staat als aarde aan de basis. Daarboven staat de balans zoekende markt als water. De lucht vindt zijn parallel in de overheid en kunst en wetenschap (én religie en filosofie – bvdb) zijn als vuur op zoek naar richtinggevende inzichten. Ik sta even stil bij wat Alkemade over ieder van de vier elementen zegt.
Het is volgens hem praktisch onmogelijk de effecten van het persoonlijk handelen te verbinden aan het lot van gehele planeet. ‘Maar toch….in alle verwarring, in alle vergeefse pogingen en gevoelde machteloosheid, in het afwachten, in alle opkomende protesten…tekent zich een bewustwording af die wel degelijk bepalend is. Het is de zwakste schakel, de enkeling, die naar een meer duurzame levensstijl zoekt, die aan de basis ligt van een omwenteling die hele overheden en wereldmarkten op een ander spoor aan het zetten is.’ (p. 53) Onder het kopje ‘de markt’ stelt hij dat het principe van een vraag gestuurde markt een meer ethische bedrijfscultuur genereert. Onder invloed van de kritische consument is de markt zich aan het herordenen. Bij ‘de overheid’ benadrukt hij dat deze bij een aantal urgente zaken weer de regie te nemen. Het is aan de overheid om met een aansprekende strategie de omkeer naar een duurzame economie hand in hand met een democratisch besluitvormingsproces aan te jagen en daar ook fors in te investeren. Verbeeldingskracht is de basis van ‘kunsten en wetenschap’. Het wetenschappelijke zoeken naar nieuwe inzichten komt overeen met de grondhouding in creatieve (kunsten) en ook in reflexieve (filosofie, levensbeschouwing) beroepen. Het formuleren van de juiste vraag vraagt meer vindingrijkheid dan het vinden van een antwoord. Wat professionals in kunst, wetenschap, filosofie en levensbeschouwing beweegt en verbindt is het verlangen om een nog onbekende werkelijkheid te leren kennen en doorgronden.
De kwintessens
Aristoteles voegde in de Griekse filosofie een vijfde element toe aan de vier klassieke elementen: de kwintessens. Dit vijfde element, de beweging, brengt de andere vier met elkaar in een kwetsbaar evenwicht. Was dat in de oudheid een zaak van de goden, nu is die beweging voluit mensenwerk geworden. Ondertussen is het vrijemarktdenken en annex een neoliberale politiek in alle lagen van de maatschappij de drijvende kracht geworden, met als enig sturend beginsel winst en nut. Nu het oude denken niet meer voldoet, en de wal het schip zal gaan keren, blijkt de oude filosofische levensvraag naar de verhouding tussen natuur en cultuur opnieuw van levensbelang te worden. De kwintessens, de beweging, is volgens Alkemade ondergronds reeds te onderkennen in collectieve sociale en culturele bewegingen die als tegenstroom zijn ingezet. Hij laat in het korte deel 2 van zijn essay enkele destructieve bewegingen de revue passeren, die door bewust menselijk handelen uit eigen belang het gemeenschappelijk belang van medemens, natuur en geschiedenis geheel hebben veronachtzaamd.
De 7 ½ e verdieping
In de film Being John Malkovich heeft een poppenspeler de hoofdrol. Een deel van het verhaal speelt zich af op de 7 1/2e verdieping van een kantoorgebouw. Een tussenverdieping die zo laag is dat iedereen daar in elkaar moet duiken om te kunnen bewegen. Deze metafoor gebruikt Alkemade om de bewegingen die hij maatschappelijk waarneemt te duiden. De mens gedraagt zich heden ten dage als een tovenaarsleerling die krachten oproept die hij niet meer beheersen kan en waarvan de gevolgen verstrekkend en onomkeerbaar zijn. Dat bijvoorbeeld de biodiversiteit wereldwijd afneemt, kunnen we niet als individu zelf zomaar zien. De wetenschap maakt ons door onderzoek duidelijk dat we een andere richting in moeten slaan! Ons zicht op de toekomst wordt echter stelselmatig vertroebeld door de opkomende en dwingende virtuele wereld die een scherm tussen ons en de reële wereld schuift. Verslaafd aan die virtuele wereld blijken onze emoties, onze beeldvorming en onze herinneringen heel goed te manipuleren. Onze zintuigen worden misleid. Het vraagt sterke contra verbeeldingskracht om de ban van die virtuele verstarring te doorbreken.
De nieuwe sociale media bieden ons een schijnbaar geloofwaardige ruimte waar we echter alleen maar zien wat we willen zien en waar onze vooringenomen meningen worden bevestigd. Het is een heel ingewikkeld speelveld met steeds meer mogelijkheden maar ook steeds kwetsbaarder en met een toenemend verlies aan vrijheid. De nieuwe technologieën zijn knap en verrijkend, maar we moeten desondanks steeds meer de touwtjes uit handen geven. Hoe moeten we dan n vredesnaam de juiste richting kiezen? Toch – zo merkt Alkemade op- wordt door alles heen duidelijk hoe zaken als biodiversiteit, klimaatverandering, voedselproductie, water en energie met elkaar verweven zijn. Het mooie van deze tijd is, zegt hij, dat deze samenhang glashelder en onontkoombaar in beeld komt. Het concept duurzaamheid wint stap voor stap aan relevantie. Er is een breed maatschappelijk groeiend bewustzijn te ontwaren als hoopvolle aanzet om een nieuw ander gezamenlijk verhaal te vertellen. Een verhaal als van de dertig vogels. Ondanks al onze kennis, kunde en ervaring worden we door veel tegenstrijdige informatie met blindheid geslagen en raken gemakkelijk het (over)zicht kwijt. Zijn we ons er voldoende van bewust wie of wat ons stuurt? Zijn we de poppenspeler op het wereldtoneel of de marionet? Hangen we aan een touwtje of hernemen we zelf de regie over ons leven en dat van onze medeschepselen?
De kunst van richting te veranderen
Alkemade leert van de Hadza in Tanzania dat om te kunnen overleven in onbekend gebied het vermogen om van richting te veranderen bepalend is. Om zinvol van richting te veranderen is echter een scherp waarnemingsvermogen, gevoed door kennis, ervaring en verbeeldingskracht, onontbeerlijk (Murdoch 1970). Het is zonneklaar voor een toenemend aantal mensen dat we onze manier van leven op een aantal punten drastisch dienen te veranderen. En dat is niet allereerst een technische uitdaging, maar vooral een sociaal-maatschappelijke en cultureel-levensbeschouwelijke vraag hoe we daarmee om leren gaan. Zowel t.a.v. klimaatverandering, als t.a.v. technologische en sociale revoluties begeven we ons op onbekend terrein. De vraag is nu niet alleen meer welke richting we moeten kiezen om dreigende catastrofes re ontlopen, maar ook hoe we vanuit een grondhouding van gerede twijfel en creatief denken weer van richting kunnen en durven te veranderen. Alkemade zoekt ook als rijksbouwmeester naar een geloofwaardig verhaal, waarbij de voorwaarde om een droom te kunnen realiseren de keuze laat tussen blindheid, afstand nemen of actief interveniëren. Er zijn veel ontbrekende schakels tussen droom en daad, maar wat hen verbindt dat ze allemaal als vraag naar solidariteit, naar een nieuwe verbondenheid te definiëren zijn. We zijn op zoek naar een nieuw hedendaags si murgh verhaal.
Samenhangende logica
Een samenhangend en overtuigend verhaal vraagt om omdenken in lange lijnen van onderlinge en wederzijdse afhankelijkheden. Sociale, ruimtelijke en ecologische thema’s zijn daarin uitdrukkelijk verbonden. De overspannen woningmarkt is daar een goed voorbeeld van. We hebben te maken met een sterke vergrijzing. Het is mijn generatie die voor een groot deel in grondgebonden eensgezinswoningen woont. Nu al is 27 % van onze huishoudens een 65+ huishouden. Ouderen zouden wel willen verhuizen als er geschikte appartementen in hun eigen buurt dicht bij met voorzieningen beschikbaar zijn. Omdat er nu geen alternatief is, blijven veel senioren zitten waar ze zitten. De druk om woningen voor jonge gezinnen dan maar in het buitengebied bij te bouwen is groot. Maar dat gaat ten koste van kostbare landschappen, biodiversiteit en een omschakeling naar duurzame landbouw. Omdat een samenhangende logica ontbreekt, vergroot de oplossing van het ene probleem, dat van het andere en ontstaat er een keten van blokkades.
Met slimmer nadenken, meer verbeeldingskracht en meer lef kunnen beleidsgroepen pogen de keten van afhankelijkheden andersom in te zetten. De komende decennia moeten er bijvoorbeeld ongeveer een miljoen woningen bijkomen. Als je alle factoren, zoals vereenzaming, bevolkingsgroei door buitenlandse migratie, toename van kleine huishoudens en de vergrijzingsgolf op elkaar betrekt, dienen we volgens Floris Alkemade juist niet naar de nog open weilanden te kijken. Men zou veel slimmer zijn in bestaand bebouwd gebied in de nabijheid van openbaar vervoersknoppunten te bouwen. Vanuit een andere logica, denkend vanuit het concept van wederzijdse afhankelijkheden, kan een alternatieve ‘bouwketen’ ontworpen en ontwikkeld worden. Dezelfde keten logica kan op meerdere terreinen en tussen verschillende vakgebieden ontwikkeld worden. Zo kan bijvoorbeeld de zzp-cultuur die in Nederland ontstaan is, aanleiding zijn om op een geheel nieuwe manier over combinaties van wonen, werken, opleiding en zorg na te denken. Of in onderwijs en educatie zouden geheel nieuwe vormen van samen leren ontwikkeld kunnen worden die een veel sensitiever bewustzijn van de verwevenheid van denken, doen en spreken teweegbrengen, en die bewoners in wijken en buurten weer de regie teruggeeft over hun eigen leven.
De ontbrekende schakel
De middeleeuwse samenvatting van de kern van leven in de wereld – namelijk begeerte losgezongen van geestkracht – is volgens Alkemade nog steeds van toepassing. De motor achter de technologische revolutie in onze tijd is de advertentiemarkt. Het verdienmodel daarbij is het opwekken van de begeerte. Aristoteles onderkende deugd in matiging, maar wij wentelen ons in overvloed, en willen ons huidige levenspatroon alleen maar continueren (Blom, 2017). Een ander waarden stelsel is nodig met meer verinnerlijkt moreel besef. Collectief morele waarden zijn voor nu helder te definiëren: samen streven veel minder vervuiling, minder uitputting en verwoesting van onze leefwereld te bewerkstelligen. We zullen de veerkracht van ecosystemen dienen te versterken en te stoppen met de praktijk van roofbouw op natuurlijke en culturele hulpbronnen als verdienmodel. Deze morele herbezinning start bij een besef dat onderlinge verbondenheid en solidariteit tussen bevolkingsgroepen, generaties en hun leefomgeving aan de basis van onze maatschappij en cultuur staan en dienen te staan. Deze menselijke waarden verdienen juist nu een veel grondiger doordenking en bespreking in alle vormen van democratisch burgerschapsonderwijs. Juist omdat er zoveel onzekerheden zijn in deze tijd, bieden die waarden een solide basis voor een verantwoord beleid. Wat urgent en noodzakelijk is in alle vormen van beleid en bestuur is dat collectieve culturele voorzieningen, het algemeen belang (the common good) en een denken in lange lijnen en over grenzen heen niet langer als onaantrekkelijke kostenposten worden gezien (Solnit, 2016). Op den duur zullen volgens Alkemade de morele culturele en economische belangen elkaar overlappen en versterken. De logica van dit ware humane inzicht zal leidend dienen te worden. De huidige systeemlogica, die van botte hebzucht als de basis van onze samenleving, is niet langer vol te houden, evenmin als de praktijk van de vrije markt en de idee van een terugtredende overheid.
De kwaliteit van de reparatie
We lopen op allerlei terrein tegen grenzen aan. Het is een grote kunst op al die terreinen van richting te veranderen. Afscheid nemen van ingesleten gewoontes, raakt aan bestaanszekerheid en wordt als bedreiging ervaren. Hoe beter je kijkt en hoe werkzamer je je verbeelding laat werken, hoe meer je gaat zien dat die noodzakelijke veranderingen ook de potentie in zich dragen om op vele gebieden een betere kwaliteit van leven te realiseren. Een hele cultuur van produceren en consumeren is zich aan het omvormen. Er staat heel veel op het spel, maar er is voor ieder winst te behalen als er een ander, geloofwaardig verhaal gecreëerd en gecommuniceerd wordt (Solnit, 2016; Blom, 2017; Rosa, 2016). De aandacht zal zich daarbij in de duizelingwekkende digitale wereld vooral moeten focussen op de reële leefwereld. De beweging die zich volgens Alkemade aan het voltrekken is, is vergelijkbaar qua denk-, mens- en wereldbeeld met de vorige Renaissance, toen er sprake was van een uitgekiende balans tussen natuur en cultuur. Wat wij van het verleden kunnen leren is dat nooit alleen de catastrofe de geschiedenis bepaalt, maar vooral de respons en reactie daarop! De kunst is om ook de breuk als onderdeel van de identiteit te leren zien. Het inzicht dat het ware gezicht van het leven zich toont in de kwaliteit van de reparatie. Het is aan ons om wat gebroken is met goud te repareren (Alkemade, 2020).
Verhalen verbinden
De Engels-Turkse schrijfster Elif Shafak schreef gedurende de eerste coronagolf een essay onder de titel: “How to stay sane in an age of divison.” Gedurende die eerste golf verschenen er borden in openbare parken met het volgende opschrift: “When all this is over. How do you want the world to be different?” Onderaan de borden was er ruimte om iets persoonlijks op te schrijven. Iemand schreef: “I want to be heard”. En Shafak verstaat deze uitspraak veel dieper dan als een persoonlijke uiting van één mens. Veel mensen die echt iets te vertellen hebben, doen dat niet omdat ze bang zijn voor dovenmansoren te spreken. Meer dan de helft van de mensen die in democratieën woont, zegt zich niet gehoord te voelen. De grootste ironie is, dat dit zich afspeelt in een tijd waarin wij mensen, ongeacht cultuur, geslacht, religie of klasse meer verbonden zijn dan ooit, met veel meer mogelijkheden tot onze beschikking dan onze voorouders om onze stem te verheffen. Hoe kan het dat in een tijd van zoveel sociale media zoveel mensen ervaren dat zijn niet gehoord en gezien worden? Heeft het te maken met de angst van veel mensen in het Westen dat zij hun huidige leven zullen kwijtraken, en dat zij zich daarom afsluiten voor het denken over toekomst en verandering? (Blom, 2017; Rosa, 2016).
Niet vertelde verhalen
Beroofd worden van je stem is beroofd worden van de regie over je eigen leven. Het betekent dat je vervreemd raakt van je eigen avonturen, worstelingen en innerlijke transformaties. Het lijkt wel of je naar je eigen bestaan gaat kijken met een blik van buiten. ‘There is no greater agony then bearing an untold story inside you’, schrijft dichteres, schrijfster en activiste Maya Angelou (Vgl. Solnit 2016). In de huidige tijd ervaren velen op de aardbol een dergelijke strijd. Verhalen verbinden ons; niet vertelde verhalen scheiden ons. Wij bestaan uit verhalen. Verhalen die gebeurd zijn, verhalen die zich voltrekken en verhalen gemaakt in onze verbeelding door dromen, woorden, beelden en een grenzeloze verwondering over de wereld buiten ons. Verhalen bestaande uit rauwe waarheden, intieme reflecties, fragmenten herinnering en niet geheelde wonden. Als je niet in staat wordt gesteld je verhaal te creëren, raak je ontmenselijkt. Het raakt je in het hart van je bestaan en bewerkt dat je je geestelijk welzijn in twijfel trekt.
Wijsheid
Gehoord worden is één kant van de medaille; het vermogen om te luisteren de andere. Als we ervan overtuigd zijn dat niemand echt aandacht schenkt aan ons protest, zullen we minder geneigd zijn naar anderen te luisteren, zeker niet naar mensen die van ons verschillen. Dialoog voeren over culturele en ideële grenzen heen zal dan falen en verschrompelen. Als communicatie verbroken word, raken samenwerking, inclusie en sociale harmonie beschadigd. Op het moment dat we stoppen met diepgaand luisteren naar diverse stemmen, houden we ook op te leren. Mensen als sociale wezens leren nu eenmaal van verschillen. Groepsdenken voedt en versterkt herhaling en verveling. Echo’s van het bekende zullen ons mentaal, sociaal en in ons handelen nooit veranderen. Repetitie van hetzelfde versmalt onze blik en perkt onze kennis in. Zij begrenst ook onze wijsheid. Levenswijsheid verbindt hoofd en hart, activeert emotionele intelligentie en verbreedt ons vermogen tot inleven en elkaar verstaan (IJsseling, 2020). Empathie verbindt ons met de rest van de mensheid, al luisterend naar hen en lerend van hen.
Crisis van zin en betekenis
Elif Shafak denkt grondig na over de pandemie waar we nu middenin zitten en over de grotere klimaatontwrichting daaronder. En zij stelt vast dat wij ons in het oog van crisis van zin en betekenis bevinden. Het oude woordenboek dat wij hanteerden voldoet niet meer. We dienen een aantal fundamentele concepten te herzien en nieuwe taal te ontwerpen. En gek genoeg lijken de eenvoudigste concepten de ingewikkeldste. Bijvoorbeeld de vraag: ‘Wat is democratie?’. Dat lijkt een veel kwetsbaarder concept dan we eerst dachten, en we zullen het steeds opnieuw moeten voeden en belichamen in nieuwe vormen van samenwerken. Of de vraag: ‘wat is normaal?’. Was het normaal hoe wij voor de coronacrisis leefden? Wij dachten de betekenis van deze basale concepten te kennen. Maar we zien ons nu genoodzaakt al deze grondwoorden opnieuw te spellen. We kunnen kiezen uit twee wegen volgens Shafak: de weg van nationalisme, van eigen volk eerst, en autoritair leiderschap; of de weg van interculturele en internationale communicatie en samenwerking. De laatste route, geleid door een geest van humanisme om de uitdagingen, van klimaatontwrichting tot toenemende armoede, van cyberterrorisme tot de duistere kanten van digitale technologie onder ogen te zien. De keuze voor de ene weg of de andere hangt o.a. af van economische en politieke factoren, maar vooral zo betoogt Shafak, van een debat en een dialoog over onze collectieve identiteit. Beschouwen wij onszelf als mensen die een identiteit hebben, rustend op onze nationaliteit, etniciteit, religie, klasse, gender of woonomgeving? Of zijn wij in wezen allemaal een mix van meervoudige verbindingen, culturele mengvormen en uiteenlopende achtergronden? Hoe wij onszelf beschouwen, beïnvloedt onze kijk op en het werken aan een gezamenlijke toekomst, net name voor de generaties die na ons komen.
Meervoudige verbondenheid
Meervoudige verbondenheid wordt versterkt en gevoed door culturele uitwisselingen en ontmoetingen. Maar het is niet alleen een privilege van hen die reizen. Het is eerder een grondhouding, een manier van denken en verbeelden dan een serie stempels in je paspoort. Het is een mentale beweeglijkheid die je anders naar jezelf, naar je medemensen en naar je leefomgeving leert kijken. Veel meer in vloeiende termen dan in gegoten definities. Waarom, zo vraagt Shafak zich af, wordt er in scholen zo zelden aan kinderen onderwezen dat zij verweven zijn met meerdere vormen van betrokkenheid en loyaliteit? Dat zij tegelijkertijd hun eigen gemeenschap en land lief kunnen hebben en een diep besef kritische wereldburgers te zijn? (IJsseling, 2020).
Angst en woede
We leven in een eeuw van angst, van grote zorgen over hoe onze wereld er aan toe is, en of wij een toekomst hebben. Welke plek hebben wij in die wereld en wat voor een plek? Crisis heerst er momenteel op alle terreinen van het leven. Er is zoveel ontevredenheid, wantrouwen, verdriet, twijfel, een wijdvertakte existentiële angst. De onophoudelijke hoos aan negatieve berichten en emoties doet iets met onze geestelijke weerbaarheid. We zijn sociale wezens, dus het uitwisselen van angsten en onzekerheden over bijvoorbeeld het onderwijs of breder over de toekomst, brengt onrust in onze hoofden en harten teweeg en voert ons weg van ons oorspronkelijke verbinding met dromen en idealen van een goed leven in een rechtvaardige wereld.
Honderdduizenden mensen over de wereld, en verbazend veel jongeren, zijn kwaad. Boos omdat zij niet gehoord en gezien worden, kwaad omdat zij geen toekomst hebben en zij zich grote zorgen maken over de leefbaarheid en bewoonbaarheid van onze aarde. Zij gaan de straat op en roepen alle volwassenen op hun verantwoordelijkheid te nemen, en mee te werken aan het ontwikkelen van een nieuw verhaal en aan een andere manier van leven. Hoe kunnen we onze woede op het goede richten, vraagt Shafak zich af? Zij laat zich inspireren door schrijfster Toni Morrison, die zegt: ‘Ik word kwaad over zaken, ga aan de slag en werk aan verandering.’
Apathie
Apathie is een mix van verschillende emoties die mensen verlamt. Als je de memoires van mensen uit de donkerste hoofdstukken van onze geschiedenis leest, zijn die een bron van doorleefde ervaring. Een vraag die steeds terugkeert in dergelijke verhalen luidt: hoe is het mogelijk dat dergelijke wreedheden kunnen gebeuren? Hoe verklaar je dergelijke daden van barbarij? En dan stelt Elif Shafak: massavernietiging begint niet met kampen of met wetten die discrimineren. Het begint altijd met woorden, met taal. Op het moment dat zij dit essay schrijft is er in Hongarije een demonstratie van extreem rechts aan de gang. Zij eisen dat de Roemeense minderheid het land wordt uitgezet. In de ogen van deze neonazi’s zijn de Roemenen geen gelijkwaardige medemensen. Ze worden als ongedierte bestempeld die het land besmetten. Hoe dien je daar als samenleving hier op te reageren? Daden van wreedheid kunnen snel om zich heen grijpen als wij verdoofd raken, onverschillig worden en niet verbonden met de wereld om ons heen. Als we te druk zijn met onze eigen zaken, hebben we geen tijd om ons te bemoeien met anderen. Het gebrek aan emotie is de meest gevaarlijke emotie die bestaat. Wie wel betrokken raakt bij onrecht en beter geïnformeerd, is ook regelmatig teleurgesteld, angstig en boos over alles wat op hen afkomt. Het is gewoon teveel, en dan trekken we ons terug op eigen terrein. Een van de grootste uitdagingen voor onze tijd is: hoe we tegelijkertijd betrokken én in balans kunnen blijven?
Informatie, kennis, wijsheid
We leven in een eeuw met te veel informatie, veel minder kennis en nog minder wijsheid. Er komt dagelijks een vloed aan informatie en desinformatie op ons af. We scrollen over onze schermen zonder enig gevoel. Op een bepaald moment zeggen cijfers niets meer. Informatie sijpelt door onze vingers als droog zand, geeft ons de illusie dat we een onderwerp begrijpen, terwijl we in feite bijna niets weten. Teveel informatie is een sta in de weg voor ware kennis. Kennis veronderstelt lezen, studie, onderzoek. Dan ontstaat er wijsheid die hoofd en hart verbindt, die emotionele intelligentie genereert en onze empathie met mensen, dingen, situaties uitbreidt. Om die sensitiviteit voor wat er buiten ons is te verbreden en te verdiepen, is het maken en vertellen van verhalen onontbeerlijk. Stel je voor: een wereld zonder verhalen, een aarde zonder empathie zou een verloren en verlaten plaats zijn om te leven.
Het was na de Val van de Muur (1989) dat veel experts dachten dat de liberale democratie wereldwijd de enige weg zou zijn om iedere medemens op weg te helpen. Velen dachten dat internet, de technologische revolutie meer vrijheid en welzijn zou bewerken voor iedereen. In de eerste tijd van de Arabische Lente, begin jaren ’90, was er veel optimisme in het Midden Oosten. Baby’s werden als teken daarvan ‘Facebook’ genoemd (Egypte) of ‘Life’(Israël). Alle culturele systemen zouden gedemocratiseerd worden door het vrije verkeer van informatie en ideeën. Maar weinigen hadden toen door dat die stralende zijde van de sociale media ook een duistere keerzijde had. Dezelfde media konden haat, misinformatie, leugens en laster verspreiden. Nu 25 jaar later overheerst pessimisme. Welke wereld hebben wij, zo vraagt Elif Shafak zich af, aan de generaties na ’90 nu gegeven? Staan zij nu net als wij vol angst en verlamd op een historisch keerpunt zonder te weten wat de toekomst hen zal brengen?
Te lang hebben inwoners van westerse democratieën gedacht dat mensenrechten, vrouwenrechten, rechten van minderheden kernwaarden waren waar inwoners van niet democratische landen zich druk over zouden moeten maken. Maar nu, midden in de pandemie en in de wereldwijde klimaatcrisis weten we allemaal dat geen land ter wereld buiten schot blijft. Vooruitgang, algemeen welzijn, welvaart kan niet langer gegarandeerd worden. Democratie is moeizaam te bewerkstellingen en o zo gemakkelijk te verliezen. Het is een fragiel netwerk voortkomend uit conflicten, compromissen en dialoog. Het verzwakt, zoals politiek filosofe Hannah Arendt ooit opmerkte, door een breed doorgesijpelde verdoving, en leidt tot een ‘sterk uiteengevallen samenleving’.
Een beetje pessimisme kan geen kwaad. Het maakt ons alert. Misschien, zo oppert Shafak, is in de huidige tijd een mix van bewust optimisme en creatief pessimisme, een krachtige impuls tot handelen. Het is door kracht en doorwerking van verhalen dat we leren om de wereld meer genuanceerd en aandachtig waar te nemen, en die anders te denken, te ervaren en te herinneren. Als we een genuanceerder beeld krijgen van worstelingen van mensen met diverse sociale en culturele achtergronden, en beginnen ons levens van anderen buiten ons voor te stellen, gaan we de complexiteit en rijkdom van identiteiten ontdekken evenals de schade die we onszelf en anderen berokkenen als we die rijkdom reduceren tot een enkelvoudige karakteristiek. Als schrijfster gelooft Elif Shafak in de transformerende kracht van verhalen. Die verbinden mensen, verbreden onze horizon en ontsluiten onze sensitiviteit voor empathie en wijsheid. ‘Tenzij wij onze oren openen voor de uitgestrekte, de eindeloze, de meerdere loyaliteiten en meerdere verhalen die de wereld voor ons heeft, zullen we alleen maar een valse versie van het gezond verstand vinden, een spiegelzaal die onszelf weerspiegelt maar ons nooit een uitweg biedt.”(p. 89).Wees niet bang voor complexiteit. Wees alert voor mensen die een heel eenvoudige oplossing prediken. Wees niet bang voor emoties, stelt Shafak. Wij zijn vooreerst emotionele schepselen. Onderzoek, reflecteer en begrijp waar negatieve emoties vandaan komen, omarm ze mild en wees waakzaam voor het ogenblik waarop ze destructief worden. We hebben alle middelen in handen zegt Shafak om onze samenlevingen opnieuw in te richten, onze manieren van denken te vernieuwen en onrechtvaardigheid en discriminatie tegen te gaan. We hebben meerdere tot onze beschikking instrumenten om te kiezen voor wijsheid boven informatie, voor empathie boven haat, voor mede menselijkheid boven polariserende stammenstrijd. Alleen er is haast bij. We hebben we niet veel tijd te verliezen omdat we als we niet anders gaan leven en leren ons thuis verliezen, onze planeet. We kunnen niet meer terug naar het oude normaal als we door de pandemie heen komen. En dat moeten we ook helemaal niet doen.”What we call the beginning is often the end…The end is where we start from.” ( T.S. Eliot, ‘Little Giding’, The Four Quartets, Faber and Faber, London, 1941).
tekst: Bas van den Berg / Utrecht 4 december 2020, Esprit de la Finesse, werkplaats voor dialogisch leren en spelen met spirituele bronverhalen
afbeelding: Nosrat Mansouri Gilani, nosrat.nl
Literatuur
Floris Alkemade (2020) De toekomst van Nederland. De kunst van richting te veranderen. Bussum: Thoth.
Hans Alma (2018) De kunst van samenleven: Een pleidooi voor een pluralistisch humanisme. Brussel: VUBPRESS.
Hans Alma (2020) Het verlangen naar zin. De zoektocht naar resonantie in de wereld. Utrecht: Ten Have.
Christa Anbeek (2018) Voor Joseph en zijn broer: Van overleven naar spelen en andere zaken van ultiem belang. Utrecht: Ten Have.
Farid-ud-Din-Attar (2009) De samenspraak van de vogels. Rotterdam: Synthese.
Bas van den Berg, Cocky Fortuin-van der Spek, Aat van der Harst & Hartger Wassink. (2011). Onze school is een verhaal. Identiteit als kwaliteit. Amersfoort: CPS.
Bas van den Berg (2014) Speelruimte voor dialoog en verbeelding. Basisschoolleerlingen maken kennis met religieuze verhalen. Een narratief ontwikkelingsgericht onderzoek. Gorinchem: Narratio.
Bas van den Berg (2016) Wijs worden met bronverhalen. Een visie- en praktijkboek voor leraren basisonderwijs. Amersfoort: Kwintessens.
Philipp Blom (2017). Wat op het spel staat. Amsterdam: De Bezige Bij.
Philipp Blom (2020) Het grote wereldtoneel. Over de kracht van de verbeelding in crisistijd. Amsterdam: De Bezige Bij.
Roger Burggraeve (2020) Geen toekomst zonder kleine goedheid. Naar genereus samenleven in verantwoordelijkheid. Antwerpen: Halewijn.
Marc Colpaert (2007) Tot waar de beide zeeën samenkomen. Verbeelding, een sleutel tot intercultureel opvoeden. Heverlee: LannooCampus.
Michael Ende (2004). Het oneindige verhaal. Baarn : De Fontein.
Paulo Freire (2007) Bildung und Hoffnung. Münster: Waxmann Verlag.
Aat van der Harst, Bas van den Berg en Cocky Fortuin-van der Spek (2007) Verhalen verbinden. Ruimte voor vertellen op school. Amersfoort: CPS.
Thijs Lijster (2019) Kijken, Proeven, Denken. Essays over kunst, kritiek en filosofie. Amsterdam: De Bezige Bij.
Iris Murdoch (1970) The Sovereignty of Good. London: Routledge.
Elaine Pagels (2019) Waarom religie blijft. Utrecht: Ten Have.
René van Riessen (2019) Van zichzelf bevrijd. Levinas over transcendentie en nabijheid. Amsterdam: Sjibboleth.
Michiel de Ronde(2019) Leven in verhalen. Begeleiden met mythen, sprookjes en gedichten rond vragen op de levensweg. Utrecht: Eburon.
Hartmut Rosa (2013/ 2016) Leven en tijden van versnelling. Een pleidooi voor resonantie. Amsterdam: Boom.
Hartmut Rosa (2016). Resonanz. Eine Soziologie der Weltbeziehung. Berlijn: Suhrkamp.
Hartmut Rosa & Wolfgang Endres (2016) Resonanzpedagögik. Wenn es im Klassenzimmer knistert. Weinheim: Beltz Verlag.
Katrien Schaubroeck (2020) Iris Murdoch. Een filosofie van de liefde. Borgerhout: Letterwerk.
Rebecca Solnit (2016) Hope in the Dark. Untold Histories, Wild Possibilities. London: Canongate.
Niek Schuman (2018). Dat ding met veertjes: Hopen door alle kwaad heen. Kampen: Van Warven.
Elif Shafak (2020) How to stay sane in an age of division. London: Profile Books.
Paul Verhaeghe (2020) Houd afstand, raak me aan. Amsterdam: De Bezige Bij.
Anton Wessels 2001) Islam verhalenderwijs. Amsterdam: Nieuwerzijds.
Hester IJsseling. Bezield en bezielend onderwijs. Pedagogiek van onderbreking en verbinding. Rotterdam: Thomas More Hoschool.
