Om te gedenken Jonathan Sacks, 8 maart 1948 – 7 november 2020
een groot geleerde, een bevlogen docent en een inspirerende schrijver.
Een toonaangevende leraar
Filosoof, theoloog en rabbijn Jonathan Sachs is op sjabbat 7 november overleden. Sacks was van 1991 -2013 opperrabbijn van het Britse Gemenebest. Daarvoor was hij onder andere rabbijn van twee Londense synagogen en rector van Jews’ College, het oudste rabbijnenseminarie dat nu bekend staat als de London School of Jewish Studies. Hij studeerde summa cum laude af in de filosofie in Cambridge en doceerde onder andere in Oxford, Edinburgh en Jeruzalem.
Rabbijn Sacks heeft wereldwijd veel betekend voor joodse gemeenschappen, maar ook voor gemeenschappen van andere religies en levensbeschouwingen. Hij heeft velen ertoe aangezet om weer in een levende dialoog met teksten uit spirituele tradities te treden om zo oriëntatie in hun persoonlijk en gezamenlijk leven te vinden. Voor ons in Stichting PaRDeS is hij meer en meer een van de toonaangevende leraren geworden, en zijn stem en inspirerende ideeën zijn in onze leergroepen en leerhuizen dikwijls te horen.
Op dit moment geven bijvoorbeeld Marcel Poorthuis en ik een digitaal leerhuis over het thema leiderschap in relatie tot de sleutelfiguur Mozes. Het boekje Managen met Mozes speelt daarin een rol, maar nog meer het commentaar van Jonathan Sacks op het boek Exodus in de serie Covenant & Conversation. De essays in dit deel en in de andere delen van de serie zijn voortgekomen uit zijn wekelijkse commentaar op de Sidra van de week.
In dit in memoriam sta ik kort stil bij twee commentaren van Sacks, één op het verhaal van Izaäk en Rebecca in Gerar (Gen 26: 1-33) dat Sacks in verband brengt met het antisemitisme. En wat langer bij één van de hoofdstukken uit The Dignity of Difference, How to Avoid a Clash of Civilizations uit 2001. Hoofdstuk 7, Creativity, gaat over het belang, de noodzaak en de urgentie van kenniscreatie en kennisdeling door dialogisch, zelfkritisch en inventief leren. Het handelsmerk ook van Stichting PaRDeS.
Het raadsel van de Jodenhaat
Op het moment dat ik dit schrijf is het 9 november, de dag waarop wereldwijd de zogeheten Kristallnacht in 1938 herdacht wordt waarin Joodse winkels, synagogen en gebouwen in brand werden gestoken, Joden werden beschimpt en belaagd en de Jodenhaat tot vele vormen van gewelddadigheid leidde. Jonathan Sacks besteedde zijn leven lang aandacht aan het antisemitisme toen en nu. Indrukwekkend was zijn rede in het Europees Parlement in 2016, waarin hij niet schroomde ook vormen van antizionisme als antisemitisme te typeren. Hij zei dat Jodenhaat weliswaar op Joden is gericht maar dat die nooit bij Joden eindigt….’Als Europa antisemitisme laat floreren, dan zal dat het begin zijn van het einde van Europa.’
Rabbijn Sacks was een heel sensitief lezer van teksten uit de Tora en van gevarieerde commentaarstemmen daarop. Daardoor maakte hij bijzondere gezichtspunten zichtbaar in een brontekst en verbond hij zijn lezing van de Schrift met gebeurtenissen in de tijd waarin hij de Sidra las. Hij las volgens de joodse wijze van leren heen en weer tussen schriftverhaal en gebeurtenissen van vroeger en nu. Zo las ik deze week zijn essay “The Courage of Persistence” (“De moed om het vol te houden”), het eerste essay in zijn commentaar op de Sidra Toledot in zijn commentaar op Genesis: The Book of Beginnings. Er is een vreemde passage in het leven van aartsvader Izaäk, zo merkt hij op, met een signaalfunctie naar de latere Joodse geschiedenis. Zoals zijn vader Abraham ziet Izaäk zich genoodzaakt om door hongersnood naar elders te trekken, naar Gerar in het land der Filistijnen. En hij is bang dat koning Avimelech hem zal vermoorden en zijn vrouw Rebecca in zijn harem zal opnemen. Daarom geven zij zichzelf uit als broer en zus, net als Abraham deed met Sara, in Egypte en ook in Gerar (Genesis 20: 1-18).
Opvallend, succesvol en minderheid
Er valt iets op in het verhaal in Genesis 26: 12-22. Er staat: ‘Trek van ons weg, want je bent veel te machtig geworden voor ons.’ Een uitspraak die later beslissend zal blijken als Israël in slavernij in Egypte vertoeft. En hierbij merkt Sacks op: “Our passage signals the birth of one of the deadliest of human phenomena, anti-Semitism.” Antisemitisme is volgens hem aan de ene kant uniek, ‘s-werelds oudste geschiedenis van haat. Maar in andere opzichten niet, en Sacks probeert dat te begrijpen. Een boek dat hem daarbij goed helpt is van Amy Chua uit 2004: World on Fire: How exporting Free Market Democracy Breeds Ethnic Hatred and Global Instability. Haar stelling is dat iedere succesvolle opvallende minderheid jaloezie losmaakt, een naijver die zich verdiept tot haat en daarna uitmondt in geweld. Alle drie de voorwaarden waren aanwezig in het geval van Izaäk en Rebecca in Gerar. Zij waren opvallend, mensen van buiten met een ander geloof, zij waren succesvol, de oogsten waren overvloedig en de kuddes vruchtbaar en de mensen van het land waar zij verbleven waren jaloers. Bovendien behoorden zij tot een minderheid. Alle ingrediënten voor het mengsel van vijandschap en haat waren aanwezig. Een ander argument wordt aangedragen door Hannah Arendt in haar boek The Origins of Totalitarianism uit 1979. Zij stelt dat vijandschap tegen Joden gevaarlijk wordt niet als zij sterk zijn, maar als zij zwak zijn. En dan concludeert Sacks: “Anti-Semitism is a complex, protean phenomenon because Anti-Semites must be able to hold together two beliefs that seem to contradict one another: Jews are so powerful that they should be feared, and at the same time so powerless that they can be attacked without fear.”(Genesis, p. 162). Hij roept Joden en niet Joden op om zich teweer te stellen tegen alle vormen van antisemitisme, racisme en haat tegen moslims.
Liefde en verbeeldingskracht
In zijn toespraak bij zijn inwijding als opperrabbijn in 1991 riep hij op tot een decennium van vernieuwing dat alle creatieve en inventieve krachten van het Brits Jodendom nieuw leven in zou blazen. Hij zag voor zich een hervorming rustend op vijf kernwaarden: liefde voor elke Jood, liefde voor leren, liefde voor de Oneindig Nabije, betrokkenheid bij de Britse samenleving en een diepe verbondenheid met Israël. Hij wilde een aanjager van creativiteit zijn, van horizontaal leiderschap in alle domeinen en van veel ruimte voor nieuwe ideeën en inventiviteit.
En dan het bijzondere hoofdstuk Creativity uit het boek The Dignity of Difference uit 2002. Voortgekomen uit een diepgaande bezinning op de enorme impact die het doorboren van de Twintowers door vliegtuigen had op 9/11/2001, waarin extremisten de vliegtuigen hadden overmeesterd. Sacks stond een tijd daarna met andere wereldleiders op Ground Zero en dacht lang na over wat daar gebeurd was, waar dit fundamentalisme vandaan kwam en hoe daarop wijs en krachtig te reageren als religieuze en levensbeschouwelijke gemeenschappen. Als een knap stilist componeerde hij een boek met zeven centrale hoofdstukken die getypeerd worden met een C-woord: Control (verantwoordelijkheid); Contribution (ethiek in de markteconomie); Compassion (over gerechtigheid en barmhartigheid); Creativity (over de centrale betekenis van kennis en leren); Cooperation (over de burgermaatschappij en haar instituties); Conservation (over een duurzame zorg voor de aarde) en Conciliation (over de macht van het woord om de wereld te vernieuwen. Het boek eindigt met een Covenant of Hope, een Verbond van Verwachting.
Kennis verbindt en bevrijdt
Iedere uitvinding verandert de menselijke omgeving, stelt Sacks, maar er is geen verandering zo fundamenteel in de geschiedenis als de manier waarop we informatie vastleggen en overbrengen. Omwentelingen in informatietechnologie veranderen de structuren van onze samenlevingen. Ze veranderen zelfs de manier waarop we spreken en denken, hoe wij onze ervaring ordenen en daar betekenis aan verlenen. De stelling van Sacks is – herhaald, gevarieerd en uitgewerkt in meerdere boeken – dat de informatietechnologie veel meer is dan een technische ingreep. Het heeft een ingrijpende doorwerking op de democratisering van de menselijke waardigheid en van het menszijn. Er valt een verhaal te vertellen over computers, email, het internet en zoom dat zowel spiritueel is als politiek en een bron van oorspronkelijk hoop.
Vier revoluties in de ontwikkeling van kennis
Er zijn drie grote informatie omwentelingen geweest in de geschiedenis. En we staan nu midden in de vierde. Sacks vertelt eerst het verhaal van de uitvinding van de boekdrukkunst in de 16e eeuw. Hij memoreert 31 oktober 1517 , de dag waarop Maarten Luther de 95 stellingen aan de kerkdeur van de kerk in Wittenberg spijkerde. Dezelfde kerkhervormer die later schandelijke stukken tegen de Joden schreef en het anti-judaïsme en antisemitisme bevorderde. Die daad van Luther in 1517 was het begin van een enorme sociale omwenteling, de Reformatie, die de godsdienstige en de politieke kaart in Europa drastisch veranderde. Wat maakte dat Luther een veel bredere invloed had dan bijvoorbeeld John Wycliffe in Oxford in de 14e eeuw? Dat kwam volgens Sacks door de uitvinding van de boekdrukkunst door Johannes Gutenberg in 1450. [het drukken was al enkele eeuwen eerder in China uitgevonden, maar was niet gekoppeld aan een manier om drukwerk breed te verspreiden]. Volgens schattingen werden meer dan een miljoen bijbels – geschreven in de volkstaal – gepubliceerd tussen 1517 en 1640. Dat was een grote stap in de democratisering van kennis en wijsheid.
Het schrift
De eerste revolutie was de uitvinding van het schrift. Het was waarschijnlijk een bijproduct van het maken van nieuwe bouwmaterialen, speciaal het maken van bakstenen uit klei. Markeringen werden in de natte klei aangebracht. De eerste vormen waren pictogrammen, maar het evolueerde daarna naar een vorm van communicatie. Symbolen werden in een rijtje neergezet en werden fonetisch. Ze gingen staan voor klanken. Nederzettingen, de ontwikkeling van landbouw en de geboorte van een meer complexe economie met werkverdeling hebben het schrift doen ontstaan. De geboorte van het schrift was het begin van beschaving, van cultuur. Voor het eerst kon kennis gecreëerd en overgedragen worden aan komende generaties. Er was niets belangrijker voor de homo sapiens dan dit. De uniciteit van de mensheid ligt in het gegeven dat wij lerende wezens zijn. En het schrijven verandert volgens Walter J. Ong het menselijk bewustzijn omdat het anders dan mondelinge communicatie niet aan een verteller, een hoorder en een situatie gebonden is. Schrijven was een grote stap in de richting van abstraheren.
Het alfabet
De tweede omwenteling was de uitvinding van het alfabet, het alef beth. Ook deze uitvinding was veel meer dan een technische ontwikkeling. Het had verstrekkende sociale, politieke en spirituele consequenties. Voor het eerst kon de enorme hoeveelheid van te delen kennis gereduceerd worden tot een set van symbolen van tussen de twintig en dertig tekens. Het eerste alfabetische was Semitisch en ontstond waarschijnlijk in de Sinaï woestijn. De uitvinders waren Kanaänieten, Phoeniciërs of Apiru, Hebreeërs. Het alfabet verscheen vroeg in het 2e millennium v.g.j. in de tijd van de aartsvaders en aartsmoeders. Er is bewijs uit de kopermijnen in Serabit in de Sinaï woestijn dat slaven en hun opzichters het alfabet gebruikten. Het bracht een radicale verandering in denken, spreken en in sociale verhoudingen op gang. De culturen van de oudheid waren zoals Eric Voegelin dat noemde kosmologisch. De indeling op aarde was een weerspiegeling van die van goden, planeten en elementaire krachten. De uitvinding van het alfabet maakte het mogelijk dat ieder individu toegang kreeg tot kennis en dus tot macht en zo tot menselijke waardigheid voor het aangezicht van de Ene God die geheel anders de Oneindig Nabije genoemd kan worden. Een wereld waarin met in beginsel universele geletterdheid is een wereld waarin ieder mens, man of vrouw aanspraak kan maken op gelijkwaardig burgerschap onder de soevereiniteit van de Ene. Dat is de meest revolutionaire uitspraak gedaan in de wereldgeschiedenis, namelijk, die in Genesis 1, dat niet alleen koningen en heersers, maar ieder mens geschapen is in het beeld en naar de gelijkenis van de Verborgen Aanwezige. Het duurde vele eeuwen totdat dit gedachtegoed zijn neerslag kreeg in de Amerikaanse verklaring van onafhankelijkheid: “Wij houden deze waarheden voor vanzelfsprekend dat alle mensen gelijkwaardig geschapen zijn en dat zij door de Schepper met onvervreemdbare rechten begiftigd zijn, waaronder Leven, vrijheid en het ervaren van geluk…”.
Het verbond met het volk
De politiek van het oude Israël begint met een daad die onbegrijpelijk is voor een kosmologisch bewustzijn, namelijk dat de Verborgen Aanwezige, schepper van de wereld ingrijpt in de geschiedenis en slaven bevrijdt. Dat verhaal van de Uittocht eindigt in een climax in Exodus 19 waarin de Oneindig Nabije zich openbaart op de Sinaï aan een geheel volk en een verbond met hen sluit. Dit verbond is én een spiritueel én een politiek novum. Het verbond verandert de Israeliëten van een volk bepaald door geschiedenis en biologisch herkomst in een politiek lichaam onder de soevereiniteit van hun Bevrijder. Nooit eerder is de waardigheid van de menselijke persoon ten overstaan van de andere verbondspartner, de Ene God, zo duidelijk gevestigd. En dit gebeuren komt voort uit de uitvinding van het alfabet.
Echte transformaties
Veranderingen in het opslaan en overdragen van informatie en kennis heeft diepingrijpende gevolgen. Gevolgen die pas zichtbaar worden in de loop van de geschiedenis. Er waren drie revoluties in het verleden, die van het schrift, het alfabet en de boekdrukkunst, en we leven nu in het tijdperk van de vierde: directe wereldwijde communicatie. Van de laatste weten we niet wat de gevolgen zullen zijn voor de komende eeuwen. Zal het leiden tot het einde van de natie staat? Zal het leiden tot nieuwe vormen van gemeenschap en van samenwerken tussen verschillende groepen en partijen? Zal het een fundamentele heroriëntatie betekenen van het menselijk bewustzijn, het verminderen van de betekenis van ruimte ten gunste van die van tijd?
De veranderingen zullen zeker ook spiritueel zijn, zegt Sacks. Het schrift bracht beschaving voort. Het alfabet deed het monotheïsme geboren worden. Het drukken maakte de Reformatie mogelijk. Precies omdat religie de diepste verbindingen tussen het zelf, de ander en het universum is, is zij steeds opnieuw sensitief voor transformaties van dit type. Nieuwe manieren van communiceren en kennis delen maken nieuwe vormen van verbinding mogelijk, genereren nieuwe sociale, politieke en economische verbanden en brengen nieuwe manieren van het verstaan en doorgronden van de menselijke situatie ten overstaan van de Oneindig Nabije teweeg.
Gedachtenis
Rabbijn Jonathan Sacks heeft ons met zijn veelkleurig en rijk gedachtegoed veel te denken en te dromen gegeven, zodat we ook nieuwe manieren van samenleven in een wereld vol verschillen kunnen ontdekken. Zijn gedachtenis zij ons tot zegen.
Utrecht / Amsterdam, 9 november
Bas van den Berg,
voorzitter van Stichting PaRDeS
Literatuur
Behalve de vijf delen van de serie Covenant & Conversation op de boeken van de Tora, heeft Jonathan Sacks een zeer groot aantal boeken geschreven voor een breed publiek voor wie het goede leven voor allen in rechtvaardige instituties voorop staat. Ik noem er hier zeven die een grote impact hadden en hebben:
Celebrating Life. Finding Happiness in Unexpected Places uit 2000. London: Bloomsbury.
The Dignity of Difference. How to Avoid the Clash of Civilizations uit 2002. London: Continuum,
To Heal a Fractured World. The Ethics of Responsibility uit 2007. London: Continuum.
The Home we Build Together. Recreating Society uit 2007. London: Continuum.
The Great Partnership. God, Science and the Search for Meaning uit 2011. London: Hodder & Stroughton.
Not in God’s Name. Confronting Religious Violence uit 2016. London: Hodder & Stoughton.
Morality. Restoring the Common Good in Divided Times uit 2020. London: Hodder & Stoughton.
