de banaliteit van het kwade en van het goede
‘ Die Wannsee Konferenz’ is een historsche film die handelt over de vergadering in Berlijn, over hoe het jodenvraagstuk definitief op te lossen is. In twee uur tijd werd besloten hoe en waar de elf miljoen Europese joden om te brengen. Het was uiterlijk een gewone vergadering, die ik ook wel eens bijwoon op mijn werk. Mijn maag keerde om.
Dat ik misselijk werd van deze film en de hele tijd dacht: “Ik wil hier niet bijzijn, ik wil weg,” komt door de kennis die je hebt in retroperspectief. We weten dat het plan dat hier werd gesmeed heeft gewerkt, en dat er zes miljoen joden, gehandicapten, gays en zigeuners zijn omgebracht. Als je dat niet had geweten, zou je waarschijnlijk niet hebben begrepen waar deze vergadering over ging. Het zou evengoed over corona kunnen gaan, het gemeenschappelijk bestrijden van iets wat de bevolking bedreigt.
De banaliteit zit hem in het gewone. Een doorsnee vergadering, met gekonkel in de coulissen, heerlijke lunches, de standaard vergaderrollen van de drammer, het stokpaardje, de criticaster, de outsider, de bouwer, de weglacher, de slijmbal en de meedenker. Vergadertechnisch kun je al die nazi-poppetjes zo verwisselen voor poppetjes uit het hier en nu. U en ik hadden er tussen kunnen zitten. Het banale van het kwaad kennen we. Goede vrijdag is daar een voorbeeld van, de dag waarop de groep zich tegen Jezus keert, ook wij hadden in die groep kunnen lopen. Misschien vonden we er wel het onze van, waren we niet direct de relschoppers, misschien ook wel. Er is altijd een smoes om iemand aan het kruis te nagelen, in de letterlijke en de overdrachtelijke zin. Ook in de Wannseevergadering waren er redenen om de joden om te brengen. Ze zouden zelf de oorlog hebben veroorzaakt en ze besmetten de samenleving. Dat moest maar eens en voorgoed afgelopen zijn. De complottheorie stond niet meer ter discussie, de trein was al verder. ‘Hoe dan?’ was de centrale vraag van de vergadering. En zo werd een afschuwelijke, goed werkende moordmachine opgezet.
Het wemelt nog steeds van de vage, half-gefactcheckte ideeën waar we als een school vissen in mee gaan. Er wordt iets in ons aangezet, we willen een bijdrage leveren en doen allemaal mee aan iets verschrikkelijks. Als ambtenaar in de nazitijd, als Romein in de jaren 0030 of misschien wel als schrijver van een doodgewone weblog. Vaak zonder dat we het weten, zijn we allemaal onderdeel van een grote, kwade machine. ‘De Banaliteit van het kwaad,’ noemt filosofe Hannah Arendt dat in een iets andere variant.
Maar je hebt ook de banaliteit van het goede. Net als we als een school vissen mee kunnen wuiven met een boosaardige stroom, kunnen we dat ook met een goede golfstroom. En dat gebeurt ook. Er is bereidheid om Oekraïeners te helpen, er zijn collectieve initiatieven om de wereld beter te maken in plaats van langzaam te vergiftigen. Vrouwen zijn hier in Nederland inmiddels vrij in plaats van gebonden door hun status in de samenleving, hetzelfde geldt meer en meer voor andere groepen (nee, we zijn er nog niet, maar de toon is gezet). Natuurlijk is hier iets op af te dingen. Er wordt zoveel geroepen. Met iets roepen moet je oppassen, je ziet het aan de film Wannsee, waar op basis van vaak herhaalde leugens en complottheorieën, genocide wordt gepleegd. Of naar Jezus, er waren een paar vage aanklachten, maar volgens mijn dochter was hij ‘eigenlijk een onschuldige hippie.’ (en dat zou mijn moeder dan weer plat vinden). Ook volgens Pilatus, de vertegenwoordiger van het recht op dat moment, was hij onschuldig. Het goede nieuws, het is niet gelukt om de Joden uit te roeien en de dood van Jezus maakte de beweging die hij in gang had gezet pas echt groot.
Het is heerlijk om als mens te zwemmen in een school vissen en mee te gaan waar de stroom je brengt. Zo zijn we afgesteld. Maar als vis kun je ook denken: “Waar ben ik mee bezig? “ Je kunt je omdraaien, in die school, en de andere kant op zwemmen. Eerst ben je alleen en onbeschermd, maar vroeg of laat zullen er vissen met je meezwemmen. De goede kant op. Je hebt altijd de keus om wel of niet mee te zwemmen, dat is het geruststellende van mens zijn.
Hieronder een trailer van de film Wannsee. De film draait nu in Louis Hartloopercomplex
