Tekst: Bernadette van Dijk
Desmond Tutu (1931-2021) was aartsbisschop van de Anglicaanse kerk in Zuid-Afrika, voorzitter van de Waarheids- en Verzoeningscommissie, vader, partner, vriend van Nelson Mandela en de Dalai Lama, en nog veel meer. Bernadette van Dijk gaat in deze Wijs, het blad van de Oecumenische Janskerkgemeente, in op zijn spiritueel leiderschap. Of preciezer, waarom we in deze Wijs met het thema liefhebben, juist aan hem aandacht besteden.
Ubuntu
‘We worden niet bemind omdat we goed zijn. We zijn goed omdat we bemind worden’.
‘Bringing people together is what I call ‘ubuntu’ which means ‘I am because we are’. Far too often people think of themselves as just individuals separated from one another, whereas you are connected and what you do affects the whole world. When you do well, it spreads out; it is for the whole of humanity’. (uitspraken Desmond Tutu)
Tutu schrijft met zijn dochter Mpho Het boek van vergeving (oorspronkelijk: The book of forgiving). Hun beider ervaring met de Zuid-Afrikaanse apartheid, met bruut geweld, de Waarheid- en Verzoeningscommissie en ook hun ervaring met liefde en geworstel in huwelijk en gezin, het krijgt allemaal een plaats in dit boek.
Viervoudig pad
Het is ook een werkboek. Tutu beschrijft een viervoudig pad, vier stappen die uitleggen wat vergeving is, en daarin een gekwetst mens troostrijk aan de hand meenemen. Van één: het verhaal vertellen naar twee: de pijn benoemen, vervolgens drie: vergeving schenken en tenslotte vier: de relatie hernieuwen of loslaten.
Bijzonder vind ik dat vergeving door een slachtoffer volgens Tutu niet afhankelijk is van het eventuele berouw van de dader. In Tutu´s weg is de dader overal tegenwoordig, maar het grootste deel van de weg ga je zonder die persoon. En je kunt ook iemand vergeven met wie je niet tot verzoening komt, met wie geen herstel mogelijk is. Iemand vergeven is een beslissing, een daad van jouzelf, ongeacht hoe die ander erin staat. Niet afstandelijk of onbewogen, integendeel. De derde stap in dit viervoudige pad wordt bepaald door het besef van medemenselijkheid. Door het weten dat jij ook in staat bent om anderen te kwetsen. Het had misschien jou ook kunnen overkomen. Van dader en slachtoffer, krijgen beiden de kans om weer een heel mens te worden. Zonder persé te vergeten wat er mis is gegaan, zal het verdriet niet langer de hoofdrol spelen in ons verhaal. Het zal niet meer onze identiteit beheersen. Vergeving schenken is een daad van bevrijding aan jezelf en aan de ander, omdat je afscheid neemt van de allesbepalende rol van dader en slachtoffer.
Gedeelde menselijkheid erkennen
Ik kan je afschilderen als een nul
heel erg anders dan ik
Ik kan je wegzetten als minder dan een mens
Ik kan je verhaal uitwissen
dan zal ik geen werk hoeven te verzetten
en niets hoeven te vergeven
Maar dan ligt er een berg smart op mij te wachten
en die kan ik niet weghalen zonder jouw verhaal aan te horen
Er ligt een berg smart op me te wachten
en om die te slechten
moet ik onze gedeelde menselijkheid erkennen
(pg.145)
Het lijkt misschien wel berekenend: door jou te vergeven kom ik van ‘een berg smart’ af. Vader en dochter Tutu ontkennen dat niet. Toch beschrijven zij een ongelofelijk liefdevolle daad. Een daad waartoe mensen in staat bleken die hun verhaal bij de Waarheid- en Verzoeningscommissie kwamen doen, en waar Desmond Tutu diep door werd geraakt.
Weer verder kunnen
Door het boek heen komt het verhaal van Mpho en haar gezin regelmatig terug. In hun huis is de inwonende hulp Angela vermoord. Mpho schrijft:
‘Niemand weet wie Angela heeft vermoord, maar wie het ook heeft gedaan, heeft ons huis gestolen en deze nieuwe plek van angst gebouwd waarin we hebben moeten leven. Als het de tuinman echt is, dan ken ik een deel van zijn verhaal. Omdat er plaatsen zijn waar onze levens elkaar kruisen, kan ik onze gedeelde menselijkheid erkennen. Ik kan verdriet voelen om de keuzes die hij in zijn leven heeft gemaakt. Ik kan de weg vinden naar begrip. Ik voel mee met zijn familie. Zelfs al zou er niemand beschuldigd zijn van de moord op Angela, dan nog zou ik verdrietig zijn om degene die deze vreselijke daad heeft begaan. Ik voel verdriet om iedereen die een dergelijke brute gewelddaad pleegt en om onze wereld in het algemeen. En als ik echt eerlijk ben, dan weet ik dat er minder is dat ons scheidt dan ik graag zou denken.
Het grootste deel van de tijd heb ik het gevoel alsof ik de moordenaar heb vergeven. Ik wens deze persoon niet toe dat hij zijn verdiende loon krijgt. Ik ben diepbedroefd om deze persoon en om ons allemaal. Ik heb de feitelijkheid van wat er is gebeurd geaccepteerd en ook de naweeën van het trauma. Maar er zijn momenten dat het trauma van Angela’s dood weer opdoemt in ons gezin en dat ik alle woede en razernij en droefheid intens voel, maar dat betekent niet dat ik niet vergeef. Ik heb moeten beseffen dat ik geen vergeving schenk ten behoeve van de dader, maar ten behoeve van mijn dochters, opdat zij helen, en ten behoeve van ons allemaal opdat we weer verder kunnen en ons leven kunnen leven zonder dat angst en haat de bepalende factoren zijn’. (pg. 142-143)
Iets dóen
We zijn allemaal fragiele, menselijke wezens, in staat tot onnadenkendheid en wreedheid. Geen kind wordt als slecht mens geboren. We zijn allemaal méér dan wat we hebben misdaan. Het levensverhaal van iemand die jou kwaad heeft gedaan, is geen vergoelijking. Maar langs de zinnen van dat verhaal is misschien te ontdekken dat er iets is dat ons bindt en niet alleen wat ons scheidt.
De Tutu’s moedigen op deze manier aan om de weg van vergeving te kiezen als je gekwetst of op de een of andere manier niet goed behandeld bent. Ze schrijven dat het een moedige weg is. Maar behalve moed, vragen deze vier stappen mijns inziens een grote liefde. Niet het soort liefde dat begint bij warme gevoelens van aantrekkingskracht, betrokkenheid en verbinding. Eerder een liefde die begint bij het handelen. Bij: maar iets dóen in het tekort of de chaos waar we in terechtgekomen zijn. Handelen dat gebeurt als je geráákt bent, maar dan in de ontredderde zin des woords. Geraaktheid die besluit ‘dit kan zo niet blijven’.
Mpho laat in haar woorden horen hoe bepalend de liefde voor haar kinderen is in haar stap én in het volhouden ervan. Omwille van haar kinderen en omwille van al degenen die ze liefheeft, moet ze wel iets doen, wil ze uit de angst en de haat wegkomen. We lezen niet of Mpho de vier stappen van hun boek heeft gezet en hoe vaak ze heen en weer is geslingerd tussen ideaal en werkelijkheid, tussen een weg bewandelen en hard wegrennen. Maar ze schrijft een zin die liefdevoller is (naar haarzelf, naar de dader, naar haar omgeving) dan al het andere: ‘Als ik echt eerlijk ben, dan weet ik dat er minder is dat ons scheidt dan ik graag zou denken’. Ik lees een moment van ultieme gedeelde grond, van het weten allemaal mens te zijn. De ander, juist die ander die jou iets aandeed, als mens te zien. Die liefde.
Desmond & Mpho Tutu: Het boek van vergeving. (Amsterdam, 2014)
